امام علی (ع) آزادی را بزرگترین موهبت الهی به جامعه انسانی دانسته وبا این بیان، آزادی انسان را به اصل آفرینش انسان، پیوند می زند. آزادی و حریت در مکتب والای امام (ع) دارای معنای گسترده ای است و در مرتبه والای آن آزادی از هر قید و بند و وابستگی مادی و دل بستگی به غیر خدا را دارد که عین عبودیت و بندگی خدای تعالی است. این معنا از آزادی که آزادی از عوامل درونی و بیرونی را شامل می شود، با آزادی در دیدگاه اندیشمندان غربی ،که بیش تر، آزادی از عوامل بیرونی و سلطه دولت و قدرت سیاسی را شامل می شود، تفاوت دارد.

آزادی به این معنا ،با فطرت و خلقت انسان عجین شده و نه کسی می تواند آن را به انسان بدهد و نه  می تواند آن را از انسان سلب کند و حضرت (ع) لازمه حفظ این آزادی را اکرام نفس می داند.

و أکرم نفسک.

بااین بیان ،آزادی ای که حکومت به مردم می دهد، لطف نیست، بلکه وظیفه قدرت سیاسی ، تامین آزادی های اساسی مردم است. این، ویژگی خلقت انسان که نمی خواهد زیر دست و بنده کسی باشد. این آزادی ،مبنای حقوق اجتماعی انسان و عوامل بازیابی نقش های اصلی و واقعی انسان است. لذا حضرت(ع) می فرماید:

و لیس لی احکم علی ما تکرهون.

من این حق را ندارم که شما را بر چیزی که اکراه دارید، اجبار کنم.

آزادی انتخاب

در بحث بیعت، به تفصیل ،جریان بیعت مردم با امام (ع) بیان شده و این که حضرت (ع) بیعت مردم با خود را با بیعت مردم با خلفای پیشین مقایسه می کند وآزادی انتخاب مردم را که از ظلم و بی عدالتی در زمان عثمان به ستوه آمده بودند، به عنوان یک ارزش در دیدگاه حکومتی حضرت(ع) بیان می کند، که مهمترین کلام حضرت در خطبه شقشقیه است.
 اگر لوازم آزادی انتخاب را ممنوعیت اکراه وجلوگیری از اجبار ،تمایل داوطلبانه ، اختیار وانتخاب آگاهانه بدانیم این شروط در اتخاب حضرت (ع) به عنوان خلیفه مسلمانان مورد توجه ایشان بوده است.

این سخنان حضرت (ع) درحالی است که بنابر اعتقاد شیعه،امام (ع) در روز غدیر خم به امر الهی وبه دست پیامبر اکرم (ص)به امامت منصوب شد ولذا شیعه معتقد است که در اصل امامت و ولایت امام علی (ع) ودیگر معصومین (ع) ،مردم دخالتی ندارند؛ولی در مقبولیت حکومت ایشان،مردم نقش اساسی دارند؛اما استنادات امام به روش انتخابی خلیفه،مبنی برجریان عادی جامعه است که به دنبال حادثه سقیفه بنی ساعده به وجود آمد.

حضرت (ع) هیچ یک از قاعدین را،یعنی گروهی که از بیعت باامام زمان(ع)سرباز زدندواز معروفین نیز بودند،مانند عبدالله بن عمر(فرزندخلیفه دوم)،سعدابن ابی وقاص(فاتح ایران در زمان خلیفه دوم)،حسان بن ثابت(شاعر معروف زمان پیامبر)،محمد بن مسلمه(کلیددارخلیفه دوم)واسامه بن زید(آخرین فرمانده لشکرپیامبر)مجبور به بیعت نکرد.

آزادی بیان وقلم

این آزادی ،که امروز بعنوان یکی از حقوق طبیعی برای همه افراد بشر،مورد توجه مکاتب است،در مکتب نورانی اسلام وحکومت علوی ،تحت عنوان سه اصل ارزشی وواجب ،مورد توجه مکاتب است،درمکتب نورانی اسلام وحکومت علوی ،تحت عنوان سه اصل ارزشی و واجب ،مورد توجه قرار گرفته است:مشورت،امربه معروف ونهی ازمنکر ونصیحت ائمه مسلمین.

آزادی پیشنهاد

حضرت(ع) برای تقویت این آزادی ،درفرمان حکومتی خود به مالک اشتر ،توصیه می میکنند که فرصتی رابرای مردم اختصاص بده تا آزادانه باتوحرف بزنند وپیشنه ادهای خودرامطرح کنند.

آزادی انتقاد

انتقاد سازنده،ازلوازم واسباب پویایی یک جامعه وحرکت درمسیر رشد ورفع نقایص است.ازاین رو ،هرحکومتی ،اگر به بالندگی خود بیندیشد،راه رابرای هرگونه انتقادی که ازسردلسوزی مطرح می می شود،باز بگذرد.امام(ع)درآغاز حرکت خود برای جنگ جمل ،احتمالات مختلف برای مردم تبیین فرموده ومردم را به تفکر وامی داردوزمینه رابرای اظهار نظر ایشان وسپس تصمیم عاقلانه،فراهم می سازد.درجای دیگر،امام(ع)تاکید میکند که آن گونه که باحکام جابر روبرو می شوید(وازگفتن انتقاد ،ترس ووحشت دارید)بامن روبرو نشوید.حتی دشمنان حکومت حضرت (ع)درمرکز خلافت حضرت آزادانه سخن می گفتند.

ازجمله سفارشهای امام(ع)به مالک اشتر،این است که آن کس رابر دیگران برتری ده که سخن تلخ حق رابه تو بیش تر بگوید.

آزادی احزاب

مهم ترین گروه ها در زمان حضرت(ع)عبارت بودند از:قاعدین،ناکثین،قاسطین ومارقین،که هرچند شاخصه های احزاب و تشکل های امروزی رانداشتند،اما جریاناتی بودند که در زمان حکومت حضرت(ع)حضور داشته وباداشتن عقاید خاص،طرفداری هم جذب کرده بودند و فعالیت هایی ایشان،تازمانی که دست به اقدام عملی علیه حکومت نزده بودند،باایشان مقابله نکرده وتنها باآگاهی دادن به مردم ،قدرت تحلیل وانتخاب مردم راافزایش می داد.